برکت ، خیری است که متناسب با ظرفیت و کارکرد هر پدیده ای ، در آن نهاده می شود . مثلاً برکت در نسل ، به فراوانی فرزندان است . برکت در وقت نیز به این است که گستردگی کارهای انسانی در زمانی خاص ، بیشتر از کار کسانی مانند او، در همان مقدار از زمان باشد.¹

برکت در یک چیز، به اعتبارهای گوناگون نیز متفاوت است.مثلاً برکت در نسل به اعتبار کمّی ، به معنای فراوانی فرزندان است ، ولی به اعتبار کیفی ، به معنای گستردگی معنوی در نسل است .²

خیری که در برکت وجود دارد ، سرانجام به خیر معنوی می انجامد؛ یعنی ممکن است خیر، معنوی باشد، مثل خیر و برکت در دین و تقرب به خدا؛ و ممکن است مادی باشد ، مثل فراوانی مال و فراوانی فرزندان که باز هم معنویت را افزون کند .³

واژه « برکت » به صورت مفرد در قرآن نیامده است و کلمه « برکات » در سه آیه از قرآن آمده است ⁴ که این می تواند نشانی از فراوانی برکت خداوند باشد .⁵

خداوند در قرآن کریم ، حضرت نوح⁷ ، حضرت ابراهیم ⁸  و خاندانش ⁹ ، حضرت موسی ¹⁰، حضرت عیسی ¹¹، و حضرت یعقوب¹²، را بهره مند از برکت الهی دانسته است . همچنین ، پیامبر اعظم(ص) را دارای « کوثر» به معنای خیر کثیر می داند و می فرماید :« إِنّا اعطَیناکَ الکَوثَرَ »¹³ که مفسران ، کوثر را به معنای خیر فراوان دانسته اند که همان برکت حضرت فاطمه(س) مصداق خیر فراوان است .¹⁴

2- معصومان(ع)

امام صادق(ع) می فرماید:« از برکت وجود ما، درختان بارور گردند و میوه ها برسند و نهرها جاری شوند و از برکت ما باران از آسمان ببارد و گیاه از زمین بروید ».¹⁵

3- مؤمنان و صاحبان حکمت

در سوره نوح که سخن از برکات خداوند بر حضرت نوح(ع) است ، برکات خداوند بر امت های همراه نوح و امت های دیگری که در آینده از نعمت خداوند بهره مند می شوند بازگو شده است .16 مفسران ، تعبیر« اُمَمٍ مِّمَّن مَّعَکَ » در آیه 48 سوره هود ، شامل مؤمنان همراه نوح و هر مؤمنی از نسل آنان تا قیامت دانسته اند .

1- قرآن

قرآن کریم می فرماید :« و این ، کتاب مبارکی است که ما نازل کردیم . پس ، از آن پیروی و پرهیزکاری کنید ؛ باشد که مورد رحمت قرار گیرید .»

امام صادق(ع) فرمودند که امیر مؤمنان علی(ع) فرمود:« خانه ای که در آن قرآن خوانده و یاد خدای عزوجل در آن شود ،برکتش بسیار گردد و فرشتگان در آن بیایند و شیاطین از آن دور شوند و برای اهل آسمان می درخشد ؛ چنان که ستارگان برای اهل زمین می درخشند؛ و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدای عزوجل در آن نشود ، برکتش کم گردد و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حاضر گردند ».¹⁷

2- عقل

امام صادق(ع) می فرماید:« خیرو برکت هیچ ثروتی به قدر عقل نیست و پستی و ذلت هیچ فقری به پایه حماقت که فقر عقلی است نمی رسد».¹⁸

3- کعبه

قرآن کریم می فرماید: « در حقیقت ، نخستین خانه ای که برای عبادت مردم نهاده شده ، همان است که در مکه است و مبارک ، و برای جهانیان مایه هدایت می باشد ».¹⁹

4- اسلام

قرآن کریم می فرماید: « پس چون به آن خانه ها وارد شدید ، به یکدیگرسلام کنید ؛ درودی که نزد خدا مبارک و خوش است ».²⁰

5- نان

امام صادق(ع) می فرماید: « با گذاشتن نان در سفره وتوشه خود ، غذای خود را متبرک ساز .»²¹

6- کشاورزان

امام صادق(ع) می فرماید: « کشاورزان، گنج های خلقتند ، چیزی پاکیزه می کارند و خداوند بزرگ آن را از زمین برمی آورد و آنان در روز قیامت بهترین مقام را دارند و در نزدیک ترین منزلت قرار می گیرند و مبارکان ، یعنی اهل برکت خوانده می شوند ».²²

7- درخت زیتون

قرآن کریم می فرماید:« درخت مبارک زیتون ».²³

 8- باران

قرآن کریم می فرماید:« و از آسمان آبی پربرکت فرود آوردیم ، پس بدان وسیله باغ ها و دانه های درو کردنی را رویانیدیم ».²⁴

 

ج) عوامل برکت

 - ایمان و تقوا

قرآن کریم می فرماید:« و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند ، قطعاً برکاتی ازآسمان و زمین برایشان می گشودیم ، ولی تکذیب کردند ؛ پس به کیفر دستاوردشان آن ها را گرفتیم ».²⁵

- ولایت علی(ع)

امام باقر(ع) از قول پیغمبر(ص) فرمود:«همانا نسیم رحمت و آسودگی و پیروزی و کمک و کامیابی و برکت و بزرگواری و آمرزش و ایمنی و توانگری و مژده و رضوان و تقرب و یاری و توانایی و امید و دوستی خدای عزوجل، برای کسی که علی را دوست بدارد و اطاعتش کند و از دشمنش بیزاری جوید و به فضیلت او و جانشینانش معترف باشد».²⁶

- سحرخیزی

امام صادق(ع) فرمود:« دوست دارم ببینم مردی را که برای پیدا کردن روزی اش رغبت دارد یا دارای شغلی است و برای یافتن روزی سحر خیز است؛ چه رسول خدا(ص) در حقّشان دعا کرده و از خداوند درخواست کرده است که امت او را که صبح زود به دنبال کسب روزی برمی خیزند، برکت دهد».27

- دعای سحر

حضرت باقر(علیه السّلام) فرمود:« خدای عزوجل از میان بندگان مؤمنش ، آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند. پس بر شما باد به دعا از هنگام سحر تا طلوع آفتاب ؛ زیرا آن هنگامی است که درهای آسمان در آن هنگام بازگردد و روزی ها در آن تقسیم شود و حاجت های بزرگ برآورده گردد ».²⁸

- شکرگزاری

خداوند در قرآن می فرماید:« اگر شکرگزار باشید، بر شما فزونی می دهم».²⁹

- صدقه دادن

امام علی(ع) می فرماید:« هرگاه تهی دست شدید، با صدقه دادن با خدا تجارت کنید»³⁰

- اطاعت و رضایت خدا

امام رضا(ع) فرمود:« خدای عزوجل به یکی از پیغمبران وحی فرمود: هرگاه اطاعت شوم، راضی گردم و چون راضی شوم ، برکت دهم و برکت من بی پایان است، و هرگاه نافرمانی شوم ، خشم گیرم ، لعنت کنم و لعنت من تا هفت پشت برسد».³¹

 - صله رحم

امام علی(ع) فرمود: « صله رحم ، اعمال را پاک کند ، بلا را دور نماید ، اموال را برکت دهد ، مرگ را به تأخیر اندازد ، روزی را وسعت دهد و آدمی را در میان خانواده محبوب سازد؛ پس باید از خدا پروا کرد و صله رحم نمود».³²

- پیران سالخورده

رسول اکرم(ص) می فرماید:« وجود پیران سالخورده بین شما، باعث افزایش فیض ربوبی و بسط نعمت های الهی است».³³

 - خوشرفتاری

پیامبر اعظم(ص) فرمود:« درنرم رفتاری، زیادی وبرکت است و هر که از نرمی محروم شد، از خیر محروم گشت».³⁴

- یاد و سپاس خدا هنگام غذا خوردن

امام علی(ع) می فرماید:« چون نام خدا بر سر خوراک برند و در پایانش سپاس او گویند و دست ها را در پیش و پس آن شویند و خوردنی نیز از حلال بُوَد، برکتش کامل شود ».³⁵

هـ) عوامل محرومیت از برکت

* تکذیب انبیا

قرآن کریم می فرماید :« اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند ، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم ، ولی تکذیب کردند، پس به کیفر دستاوردشان آن ها را گرفتیم ».³⁶

* پرداخت نکردن زکات

حضرت صادق(ع) فرمود:« هرگاه زکات داده نشد، فقر و احتیاج پدیدار گردد ».³⁷

* روی گردانی از یاد خدا

خداوند در قرآن کریم می فرماید:« آن کس که از من روی گرداند، دچار مضیقه و تنگی معیشت خواهد بود».³⁸

* اسراف

امام علی(ع) می فرماید:« تدبیر صحیح با روزی به قدر کفاف، از مال زیاد با اسراف، کفایت بخش تر است ».³⁹

* خودنمایی در علم آموزی

پیامبر اکرم(ص) فرمود:«هرکس علم را یاد بگیرد و به آن چه در آن است عمل نکند، خدا او را روز قیامت کور برانگیزاند، و هر کس علم را برای خودنمایی بیاموزد و از آن اراده دنیا کند، خداوند برکتش می دهد و زندگی اش را تنگ می نماید و او را به خودش وامی گذارد و هر کس به خودش واگذاشته شود، نابود گردد ».⁴⁰

* سرقت ، خیانت ، شرب خمر وعمل خلاف عفت

رسول خدا(ص) فرمود:« چهار چیز است که یکی از آن ها هم اگر در خانه ای پیدا شود، ویرانش کند و به برکت آباد نشود: خیانت، سرقت، شرابخواری و عمل خلاف عفت ».⁴¹

 * بدزبانی

امام علی(ع) فرمود:«هرکس به برادر مسلمان خود دشنام دهد ، خدا برکت را از روزی اوبردارد ، و او را به خودش واگذارد، و زندگی اش را تباه سازد».⁴²

* گناه

امام صادق(ع) می فرماید: « گناه ، مردم را از روزی محروم می کند».⁴³

پی نوشت ها :

1-  تفسیرالمیزان / ج7 / ص280 و 281

2- همان

3- همان

4- اعراف /96 ؛ هود /48 و 73

5- تفسیرالمیزان / ج7 / ص280 و 281

6- مرکز فرهنگ و معارف قرآن / دائرة المعارف قرآن کریم ج5 / ص 486

 7- هود:4 /

 8- صافات /10و113

9- هود /71و73

 10- نمل /7و8

 11- مریم / 30و31

12- هود /71و73

13- کوثر / 1

14- التبیان / ج10 / ص 417

 15- کلینی / اصول کافی / ترجمه: سید